Xưa nay, người Việt thường gọi bài “Con mèo mà trèo cây cau" là ca dao, và cũng gọi là đồng dao (ca dao dành cho con trẻ). Theo nghĩa đồng dao, người lớn muốn cho con trẻ biết: Con mèo chỉ biết trèo leo, chuột cũng làm tổ (ổ) trên cây cau. Phần ý nghĩa ngụ ngôn là của người lớn:

“Con mèo mà trèo cây cau,

Hỏi thăm chú chuột đi đâu vắng nhà.

Chú chuột đi chợ đường xa,

Mua mắm, mua muối giỗ cha con mèo".

            Qua bài ca dao, mọi người đều hiểu được bộ mặt giả nghĩa nhân, giả đạo đức của kẻ mạnh, ranh ác (nghĩa trực tiếp là của con mèo, nghĩa bóng chỉ kẻ đạo đức giả): Đến sát hại kẻ yếu (ăn thịt chuột) , mèo ra vẻ thân tình gọi chuột là “chú" (hỏi thăm chú chuột). Cũng rất nhiều người hiểu được: Qua lời lẽ biểu cảm, người nông dân khinh miệt, tố cáo kẻ mạnh, ác, đạo đức giả; đứng về phía sinh vật nhỏ nhoi, yếu thế mà che chở, bênh vực. Đó là tâm lý bênh vực kẻ yếu của người nông dân xưa kia. Có tâm lý này là do nhiều đời người nông dân bị trị, bị bóc lột (hết thời phong kiến lại đến thời thực dân). Không những bênh vực, người nông dân còn giúp kẻ yếu chống trả lại kẻ mạnh, ác, đạo đức giả một đòn hiểm:

“Mua mắm, mua muối giỗ cha con mèo"

            Mắm, muối là đồ ăn mặn, mèo rất sợ; đồng thời mắm, muối cũng để làm thịt mèo. Nhưng ý nghĩa nhân văn sâu xa của bài ca dao là tấm lòng thiện của người nông dân. Họ muốn điều lành tránh xa cái ác, không muốn cái ác xảy ra. Trong khi con mèo (kẻ gieo cái ác) đang leo cây cau tìm chuột ăn thịt - nghĩa là đang hướng thượng, thì người nông dân muốn (chỉ hướng) cho “chú" chuột đi chợ đường xa nơi mặt đất. Chợ không rõ ở đâu, nhưng miễn sao không cùng hướng chuyển động của con mèo.  

“Con mèo mà trèo cây cau,

Hỏi thăm chú chuột đi đâu vắng nhà.

Chú chuột đi chợ đường xa,

Mua mắm, mua muối giỗ cha con mèo".

Chỉ với bốn câu ngắn ngủi, nhưng một hoạt cảnh đã được dựng lên: Góc sân, cây cau và con mèo đang trèo cây để tìm bắt chuột…

Mèo và chuột là những con vật rất gần gũi với con người. Cho dù con người có "bên trọng, bên khinh”, thì khi nói đến mèo khó có thể quên nói đến chuột và ngược lại. Mèo và chuột như là một cặp phạm trù tương phản. Chúng tồn tại vì có nhau. Sự keo sơn gắn bó này dựa vào quy luật của sự sinh tồn. Mèo cần chuột để làm thức ăn. Con người cần mèo để chuyên trị kẻ đục khoét và trộm cắp lương thực là con chuột.

Hình ảnh mèo tìm bắt chuột là hình ảnh bình thường và quen thuộc, nhất là tại các gia đình ở khu vực nông thôn. Sự tìm và diệt này dưới cái nhìn bình đẳng của muôn loài dường như có điều gì đó bất nhẫn. Ngày xưa, ai đó đã thi vị hóa chuyện mèo diệt chuột thành những câu ca dao mà từ nhỏ không ai không thuộc.

“Con mèo mà trèo cây cau,

Hỏi thăm chú chuột đi đâu vắng nhà.

Chú chuột đi chợ đường xa,

Mua mắm, mua muối giỗ cha con mèo".

Đọc đi đọc lại mấy câu ca dao trên, rồi suy ngẫm ta thấy cổ nhân rất thâm thúy và hài hước. Với chỉ bốn câu ngắn ngủi, nhưng một hoạt cảnh đã được dựng lên: Góc sân, cây cau và con mèo đang trèo cây để tìm bắt chuột.

Ở quê, để tránh sự lụt lội hằng năm và để cho an toàn, những con chuột tinh khôn đã làm tổ trên tận ngọn cây cao vút. Điều này khiến cho mèo không phải thích viếng lúc nào cũng được. Trèo cao luôn là chuyện nhọc nhằn. Nhưng mèo đã trèo và đã đến. Than ôi, nhọc nhằn mà chẳng nên công cán gì, vì sự trùng hợp tình cờ giữa sự viếng thăm và vắng mặt.

Sự “hỏi thăm chú chuột” của mèo là tiếng gầm gừ và động tác cào cấu hù dọa để làm lộ mặt đối phương. Tiếc thay, kẻ mạnh lần này đã bị thát bại trong kế hoạch săn mồi. Chúng ta hãy hình dung vẻ mặt ngơ ngác, tiếc nuối và hụt hẫng của con mèo sau khi vất vả trèo cao nhưng không tìm thấy mục tiêu. Sự vắng mặt của chuột cũng là vì kế sinh nhai mà thôi: chú chuột đi chợ đàng xa/ Mua mắm, mua muối… Nhưng xét cho cùng thì chuột cũng sẽ bị vồ dưới nanh vuốt của mèo. Bởi từ xa xưa nó luôn là con vật để “giỗ cha con mèo”.

Có thể hiểu đoạn ca dao như là lời đùa cợt hay là sự cảm thông chia sẻ với con “mèo cưng” đã bỏ nhiều công sức ra để săn mồi nhưng tạm thời thất bại.

Tuy nhiên, qua những lời ca dao đẹp này, mối quan hệ gần gũi giữa mèo và chuột được nêu lên, quy luật sinh tồn tất yếu trong tự nhiên được diễn tả, nhưng không để lộ dấu vết nào của sự chết chóc. Cách thể hiện của đoạn ca dao thật là tuyệt mỹ. Chính điều đó đã làm mê đắm lòng tất cả những ai đọc và thuộc đoạn ca dao qua nhiều thế hệ, cho dù là trẻ thơ hay người đã lên hàng lão.

Khi còn bé, hẳn không một ai chưa từng nghe qua các bài ca dao có từ đời ông cha ta, trong đó phải kể đến là những bài ca dao trào phúng phê phán thói xấu của con người. Bài ca dao "Con mèo mà trèo cây cau..." cũng là một trong số đó.

"Con mèo mà trèo cây cau,

Hỏi thăm chú chuột đi đâu vắng nhà.

Chú chuột đi chợ đường xa,

Mua mắm, mua muối giỗ cha con mèo"

Đây là một bài ca dao trào phúng phê phán sự giả tạo, xảo quyệt của con người qua hình ảnh của con mèo và chú chuột. Trong hiện tại, mèo và chuột vốn là hai loài vật đối lập nhau, luôn giữ mối quan hệ thì địch từ bao đời nay, ấy vậy nhưng từ câu hỏi "Hỏi thăm chú chuột đi đâu vắng nhà" ta có thể lầm tưởng rằng con mèo đăng hỏi thăm, quan tâm chú chuột. Nhưng thật ra, đằng sau câu nói đó là ý chỉ con mèo đăng tìm và có ý định ăn thịt con chuột. Câu thơ qua đó cũng toát lên sự mỉa mai, châm biếm những người sống giả tạo, giả nhân giả nghĩa, mưu mô xảo quyệt nhưng lại giả vờ quan tâm để rồi đi đâm sau lưng người khác.

Đồng thời, bài thơ cũng thể hiện được sự thông minh, nhanh trí của chú chuột trước câu hỏi ẩn ý của con mèo "Chú chuột đi chợ đường xa/ Mua mắm mua muốn giỗ cha con mèo". Trong câu trả lời đầu tiên "đi chợ đường xa" tức là chú chuột muốn nói rằng đã chạy chốn thật xa khỏi con mèo rồi. Còn trong câu ca dao còn lại, chú chuột đã thể hiện ra sự mỉa mai đối với con mèo, "đi chợ đường xa" để "mua mắm mua muối" giỗ cha của con mèo. Từ hình ảnh của chú chuột, tác giả dân gian muốn nói rằng chúng ta phải nhanh nhẹn, nhạy bén xử lí tình huống để thoát khỏi những hiểm nguy đang rình dập.

"Con mèo mà trèo cây cau..." là một bài ca dao trào phúng được viết theo thể thơ lục bát quen thuộc. Giọng điệu thơ hài hước, dí dỏm, vui tươi pha chút sự châm biếm đặc chưng củ thể thơ trào phúng. Ngoài ra, sử dụng vần ở tiếng cuối của câu sáu chữ vần với tiếng thứ sáu của câu tám chữ làm tăng thêm tính tính nghệ thuật, vần điệu cho mỗi dòng ca dao. Song song với đó, bài ca dao còn sử dụng biện pháp tu từ nhân hóa ở lời nói của con mèo và chú chuột giúp taeng tính gợi hình, gợi cảm cho bài ca dao.

Đây là một bài ca dao vô cùng hay và ý nghĩa. Phê phán những kẻ mạnh luôn muốn chèn ép kẻ yếu thế nhưng lại tỏ ra tử tế, đạo đức, quan tâm. Đồng thời cũng ca ngợi những người nhanh nhạy, thông minh, biết cách đối đáp để thoát khỏi nguy hiểm.